عبدالعزیز ثعالبیثعالبی، عبدالعزیز، متفکر و مبارز سیاسی تونسی و بنیانگذار حزب آزادی خواه قانون اساسی در تونس است. ۱ - حیاتوی در ۱۴ شعبان ۱۲۹۳/۱۸۷۴ در تونس به دنیا آمد. پدرش ابراهیم نام داشت و جدش عبدالرحمان ثعالبی ، قاضی مبارز الجزایری بود که به تونس مهاجرت کرده بود. عبدالعزیز تحت تعلیم و تربیت جد خویش قرار گرفت و هم زمان به حفظ قرآن پرداخت. [۱]
انور جندی، عبدالعزیز الثعالبی: رائدالحریه و النهضه الاسلامیه، ج۱، ص۱۰، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
پس از اتمام تحصیلات ابتدایی ، در ۱۳۰۶/۱۸۸۹ به جامع زیتونه رفت و در ۱۳۱۴/۱۸۹۶، از آن‌جا فارغ التحصیل شد و در مدرسه خلدونیه به ادامه تحصیل پرداخت. [۲]
انور جندی، عبدالعزیز الثعالبی: رائدالحریه و النهضه الاسلامیه، ج۱، ص۱۰ـ ۱۱، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۱.۱ - فعالیت ملی گرایانهاز ۱۳۱۳/۱۸۹۵ فعالیتهای ملی گرایانه خود را بر ضد استعمار فرانسه آغاز کرد و موفق شد در همین سال روزنامه سَبیلُ الرَّشاد را منتشر کند. [۳]
انور جندی، عبدالعزیز الثعالبی: رائدالحریه و النهضه الاسلامیه، ج۱، ص۱۱، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۴]
عبدالمجید تراب زمزمی، تونس : فی مواجهه التضلیل، ج۱، ص۱۴۰، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
ثعالبی، که از ۱۳۱۶/ ۱۸۹۸ در مصر اقامت داشت، تحت تأثیر افکار سیدجمال الدین اسدآبادی و محمد عبده ، در ۱۳۲۰/۱۹۰۲ از قاهره به تونس بازگشت و گروهی از دانشجویان جامع زیتونه و روزنامه نگاران و طرفداران آزادی در اطراف او گرد آمدند. [۵]
عبدالمجید تراب زمزمی، تونس : فی مواجهه التضلیل، ج۱، ص۱۴۰، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
وی در ۱۳۲۳/۱۹۰۵، با انتشار اولین کتابش، روح التحرّر فی القرآن، که در خصوص زدودن بدعتها و خرافاتی بود که به قرآن نسبت داده می‌شد، زندانی شد. [۶]
عبدالعزیز ثعالبی، مقدمه احمدبن میلاد، ص ۷، تاریخ شمال افریقیا: من الفتح الاسلامی الی نهایه الدّوله الاغلبیّه، چاپ احمدبن میلاد و محمد ادریس، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۱.۲ - انتشار روزنامة التونسیدر ۱۳۲۵/۱۹۰۷، ثعالبی و گروهی از جوانان تونسی، جنبشی اصلاحی برضد استعمار آغاز کردند. این گروه در همان سال موفق شدند روزنامة التونسی را، به زبان فرانسه ، برای دفاع از منافع تونسیها و استقلال این کشور و محکومیت استعمار فرانسه منتشر کنند. [۷]
عبدالعزیز ثعالبی، مقدمه احمدبن میلاد، ص ۸ ـ۹، تاریخ شمال افریقیا: من الفتح الاسلامی الی نهایه الدّوله الاغلبیّه، چاپ احمدبن میلاد و محمد ادریس، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۸]
انور جندی، عبدالعزیز الثعالبی: رائدالحریه و النهضه الاسلامیه، ج۱، ص۱۷ـ ۱۸، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
علی باش حانبه مؤسس روزنامه بود و ثعالبی در ۱۳۲۷/۱۹۰۹ بر آن نظارت داشت. [۹]
انور جندی، عبدالعزیز الثعالبی: رائدالحریه و النهضه الاسلامیه، ج۱، ص۱۷، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
ثعالبی در تأسیس جمعیت ادبیات و جمعیت جهانی موسیقی شرکت فعال داشت و در ۱۳۲۵/۱۹۰۷، ریاست آنها را برعهده گرفت. ثعالبی در ۱۳۲۶/۱۹۰۸ روزنامه دیگری به نام التونسی به زبان عربی منتشر کرد. به این ترتیب، جنبش ملی گرا ــ که روزنامه التونسی، ترجمان (ارگان) آن بود ــ با اقدامات ثعالبی از تأثیر استعمار فرانسه مصون ماند. [۱۰]
انور جندی، عبدالعزیز الثعالبی: رائدالحریه و النهضه الاسلامیه، ج۱، ص۱۷ـ ۱۸، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۱.۳ - مهاجرت به فرانسهدر ۱۳۲۹/۱۹۱۱، با حمله ایتالیا به لیبی (طرابلس غرب)، ملت تونس برای مردم لیبی کمک مالی و نیروی انسانی فرستادند [۱۱]
انور جندی، عبدالعزیز الثعالبی: رائدالحریه و النهضه الاسلامیه، ج۱، ص۱۸ـ۱۹، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
و ثعالبی، به عنوان یکی از اعضای مؤسس مجمع تونسی که هدفشان تشویق مجاهدان طرابلسی و کمکهای مالی به آنها بود، [۱۲]
عبدالعزیز ثعالبی، تاریخ شمال افریقیا: من الفتح الاسلامی الی نهایه الدّوله الاغلبیّه، ج۱، ص۹، چاپ احمدبن میلاد و محمد ادریس، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
به همراه علی باش حانبه دستگیر و از کشور تبعید شد.
او به فرانسه رفت و به تدریج دامنه فعالیتهایش به خارج از تونس نیز کشیده شد. وی از آن‌جا اعضای حزب «اتحاد و ترقی» تونس را به کشورهای دیگر اعزام کرد و در ۱۳۳۲/۱۹۱۴ به تونس بازگشت. [۱۳]
عبدالعزیز ثعالبی، تاریخ شمال افریقیا: من الفتح الاسلامی الی نهایه الدّوله الاغلبیّه، ج۱، ص۹، چاپ احمدبن میلاد و محمد ادریس، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۱۴]
انور جندی، عبدالعزیز الثعالبی: رائدالحریه و النهضه الاسلامیه، ج۱، ص۱۹، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
ثعالبی در ۱۳۳۷/۱۹۱۹ در کنفرانس صلح پاریس موضوع استقلال تونس را مطرح نمود. [۱۵]
انور جندی، عبدالعزیز الثعالبی: رائدالحریه و النهضه الاسلامیه، ج۱، ص۳۸، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
در ۱۳۳۸/۱۹۲۰ کتاب تونس الشهیده انتشار یافت که در آن ثعالبی سیاستهای استعماری فرانسه و جنایتهای آنها برضد ملت تونس را مطرح کرده بود. [۱۶]
انور جندی، عبدالعزیز الثعالبی: رائدالحریه و النهضه الاسلامیه، ج۱، ص۲۰، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۱۷]
عبدالعزیز ثعالبی، تونس الشهیده، ج۱، ص۷ـ ۸، تعریب حمادی ساحلی، بیروت ۱۹۸۸.
پس از انتشار این کتاب، استعمار فرانسه ، او را به تونس باز گرداند و وی را به اتهام اقدام علیه امنیت ملی ، به زندان نظامی فرستاد اما بعد از اثبات برائت و بی گناهیش، از زندان آزاد گردید. [۱۸]
عبدالعزیز ثعالبی، تاریخ شمال افریقیا: من الفتح الاسلامی الی نهایه الدّوله الاغلبیّه، ج۱، ص۹ـ۱۰، چاپ احمدبن میلاد و محمد ادریس، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۱.۴ - تاسیس حزب آزادی خواه قانون اساسیثعالبی در ۲۶ رجب ۱۳۳۹/ ۷ مارس ۱۹۲۰، حزب آزادی خواه قانون اساسی (حزب الحُرّالدستوری، به اختصار حزب دستور ) را تأسیس کرد. [۱۹]
عبدالمجید تراب زمزمی، تونس : فی مواجهه التضلیل، ج۱، ص۱۴۴، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
[۲۰]
محمد مالکی، ج۱، ص۲۵۲، الحرکات الوطنیّه و الاستعمار فی المغرب العربی، بیروت ۱۹۹۴.
هدف و راهبرد این حزب نه تنها آزادی تونس، بلکه وحدت امت اسلامی بود و ثعالبی به همین منظور هیئتهایی را به نواحی گوناگون جهان اسلام اعزام نمود. وی همچنین سیاستها و اقدامات استعماری لوسین سن، نماینده تام الاختیار فرانسه، را رد کرد. [۲۱]
عبدالمجید تراب زمزمی، تونس : فی مواجهه التضلیل، ج۱، ص۱۴۵، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
۱.۴.۱ - اهداف اساسی حزببه رسمیت شناختن کلیه حقوق شهروندان تونسی؛ اعطای حق آزادی و استیفای حقوق شخصی مطابق قانون و برخورداری از آزادی شغل ، مذهب ، مطبوعات ، آزادیهای اجتماعی و مالکیت خصوصی؛ لزوم سازماندهی قوای مجریه و مقننه؛ انجام دادن تقسیمات اداری بر اساس موازین حقوقی؛ تأسیس قوه قضائیه مستقل که معرّف حاکمیت و استقلال تونس باشد؛ تصویب آزادی آموزش و الزامی بودن آموزش زبان عربی در مدارس ابتدایی؛ مرزبندی و آزاد نمودن زمینها و به رسمیت شناختن حق مالکیت برای قبایل و صیانت از نظام حقوقی مالکیت. [۲۲]
فایز ساره، الاحزاب و الحرکات السیاسیه فی تونس: ۱۹۳۲ـ۱۹۸۴ دمشق ۱۹۸۶، ج۱، ص۴۴.
۱.۴.۲ - نتایج تاسیس حزب دستورثعالبی حزب دستور را به جنبشی ملی گرا بدل کرد. وی رهبر جنبش سیاسی و از ارکان اصلاحات اجتماعی تلقی می‌شد و در این مسیر از روشنفکرانی نظیر عبدالعزیز جاویش، مصطفی کامل و محمد فرید، الهام گرفته بود. [۲۳]
فایز ساره، الاحزاب و الحرکات السیاسیه فی تونس: ۱۹۳۲ـ۱۹۸۴ دمشق ۱۹۸۶، ج۱، ص۱۵.
[۲۴]
انور جندی، عبدالعزیز الثعالبی: رائدالحریه و النهضه الاسلامیه، ج۱، ص۸، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
در حرکتهای اصلاحی، طبقات جدیدی از کارمندان اداری، فرهنگیان، صاحبان حرف و مشاغل آزاد، حضور داشتند. [۲۵]
آندره میکل، الاسلام و حَضارته، ج۱، ص۴۹۳، ترجمه زینب عبدالعزیز، صیدا (۱۹۸۱).
با آغاز جنبش ملی گرایی در اوایل دهه ۱۳۰۰ ش /۱۹۲۰، استعمار فرانسه ثعالبی را به خارج از کشور تبعید نمود و وی چهارده سال در برخی از کشورهای عربی خاورمیانه و مصر در تبعید به سر برد. [۲۶]
فایز ساره، الاحزاب و الحرکات السیاسیه فی تونس: ۱۹۳۲ـ۱۹۸۴ دمشق ۱۹۸۶، ج۱، ص۴۴.
وی به ایتالیا ، استانبول ، مصر ، فلسطین ، حجاز ، یمن و عراق سفر کرد و در ۱۳۱۰ ش /۱۹۳۱ برای حضور در کنفرانس اسلامی قدس به بیت المقدّس رفت. [۲۷]
عبدالعزیز ثعالبی، تاریخ شمال افریقیا: من الفتح الاسلامی الی نهایه الدّوله الاغلبیّه، ج۱، ص۱۲، چاپ احمدبن میلاد و محمد ادریس، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
او در مدت اقامت سه ساله اش در عراق، کتاب تاریخ الدوله الامویّه را تألیف نمود و به دعوت دولت عراق، در دانشگاه آل البیت به تدریس حقوق اسلامی ، فلسفه و تاریخ پرداخت. از عراق به هند و سپس به چین و سنگاپور و مصر رفت و در ۱۷ تیر ۱۳۱۶/ ۸ ژوئیه ۱۹۳۷، به تونس بازگشت [۲۸]
عبدالعزیز ثعالبی، تاریخ شمال افریقیا: من الفتح الاسلامی الی نهایه الدّوله الاغلبیّه، ج۱، ص۱۲، چاپ احمدبن میلاد و محمد ادریس، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۲۹]
عبدالمجید تراب زمزمی، تونس : فی مواجهه التضلیل، ج۱، ص۱۶۱، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
و با استقبال گرم دو حزب (دستور و دستور جدید) مواجه شد.
۲ - عقایدثعالبی با تشکیل اجتماعات و همایشهای عمومی در تونس، هدف جهاد را آزادی کامل تونس از استعمار فرانسه، با تکیه بر وحدت عربی ـ اسلامی اعلام نمود. [۳۰]
عبدالمجید تراب زمزمی، تونس : فی مواجهه التضلیل، ج۱، ص۱۶۱، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
[۳۱]
ماریان کورنون، تاریخ معاصر آفریقا: از جنگ دوم جهانی تا امروز، ج۱، ص۵۱، ترجمه ابراهیم صدقیانی، تهران ۱۳۶۵ ش.
وی در ۱۱ مهر ۱۳۱۶/ ۳ اکتبر ۱۹۳۷، بیانیه مشروح خویش را در خصوص وحدت دو حزب دستور و دستور جدید در روزنامه اراده منتشر کرد. [۳۲]
عبدالمجید تراب زمزمی، تونس : فی مواجهه التضلیل، ج۱، ص۱۶۲، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
ثعالبی به اصلاحات در چارچوب آموزه های اسلامی معتقد و خواهان آموزش زنان و شرکت دادن آنان در امور بود. [۳۳]
مقدمه خرفی، ص ۱۷، عبدالعزیز ثعالبی، عبدالعزیز الثعالبی من آثاره و أخباره فی المشرق و المغرب، چاپ صالح خرفی، بیروت ۱۹۹۵.
وی همچنین از منادیان وحدت عربی بود و جهان عرب را مجموعه ای می‌دانست که همه بنیادهای لازم (در رأس آنها، زبان ، دین ، تاریخ ، منافع مشترک) را برای تشکیل مجموعه ای جدایی ناپذیر دارد. ثعالبی عنصر دیگری نیز به این بنیادها افزود که دشمنی با استعمار و استعمارگران بود. وی تنها راه اصلاح و نوسازی جامعه و وحدت ملت عرب را تفاهم آنها، به دور از هرگونه وساطت دولتها، می دانست و این موضوع را ضامن بازگشت عربها به دوران اوج تمدن خویش می‌شمرد. او استعمار را سبب پراکندگی جهان عرب می‌دانست و بر آن بود که با زوال استعمار، وحدت عرب نیز میسر خواهد شد. [۳۴]
عبدالعزیز ثعالبی، عبدالعزیز الثعالبی من آثاره و أخباره فی المشرق و المغرب، ج۱، ص۸۳ ـ۸۷، چاپ صالح خرفی، بیروت ۱۹۹۵.
همچنین بر آن بود که رسالت پیامبر ، عربها را به اوج رساند و دولت که در عهد خلفای راشدین، کاملاً عربی بود و غیر عربها در آن حضور نداشتند، در اوج قدرت قرار داشت ولی با ظهور بنی امیه و پس از آن نفوذ غیرعربها رکود تمدن عربی ـ اسلامی آغاز شد و زبان عربی به زبان غیرعربی آمیخته گردید، بنابراین، اکنون دانشگاهها و روشنفکران باید در راه اعتلای جهان عرب برخیزند تا شاید درمانی برای این درد کهنه بیابند. [۳۵]
عبدالعزیز ثعالبی، عبدالعزیز الثعالبی من آثاره و أخباره فی المشرق و المغرب، ج۱، ص۱۲۰ـ ۱۲۵، چاپ صالح خرفی، بیروت ۱۹۹۵.
۳ - وفاتثعالبی در مهر ۱۳۲۳/ اکتبر ۱۹۴۴ در زادگاهش وفات یافت و در مقبره زِلاج دفن گردید. [۳۶]
انور جندی، عبدالعزیز الثعالبی: رائدالحریه و النهضه الاسلامیه، ج۱، ص۱۹۶، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۴ - تألیفات۱) تاریخ شمال افریقیا من الفتح الاسلامی الی نهایه الدوله الاغلبیه (تألیف ۱۳۱۶ تا ۱۳۲۳ ش/ ۱۹۳۷ـ۱۹۴۴) که تاریخ مختصری است از کشورهای اسلامی شمال افریقا در فاصله سالهای ۲۷ تا ۲۹۶/ ۶۴۷ـ۹۰۹، شامل تاریخ شمال افریقا قبل از فتوحات اسلامی ، فتوحات اسلامی در شمال افریقا، تسلط عربها بر شهر قرطاجنه ، و بررسی مسائل سیاسی و جنگها از آغاز فتوحات اسلامی تا سقوط دولت اغالبه. تاریخ نهضتهای شیعی، دعوت شیعه در مشرق و مغرب اسلامی، حمله به فرق شیعه و مواضع ضد شیعی نویسنده نیز در این کتاب بیان شده است. [۳۷]
عبدالعزیز ثعالبی، تاریخ شمال افریقیا: من الفتح الاسلامی الی نهایه الدّوله الاغلبیّه، ج۱، ص۱۷ـ۲۱، چاپ احمدبن میلاد و محمد ادریس، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۲) مقالات فی التّاریخ القدیم، شامل مقالاتی که در ۱۳۱۸ ش/ ۱۹۳۹ در روزنامه اراده منتشر شده است. [۳۸]
مقدمه جریبی، ص ۸، عبدالعزیز ثعالبی، مقالات فی التّاریخ القدیم، چاپ جلول جریبی، بیروت ۱۹۸۶.
باب اول کتاب، تاریخ شمال افریقا تا زمان فتوحات اسلامی است که به دوره های کارتاژی (قرطاجی)، رومی، واندالی و بیزانسی اختصاص دارد. باب دوم در باره نبرد عرب و آریاییها برای سیطره بر جهان تا ظهور اسلام است و در آن به دوره های عربی، ایرانیِ پیش از اسلام ، یونانی، و تاریخ یمن پرداخته شده است. نویسنده با بررسی وقایع تاریخی و آشکار کردن حقایق تاریخی، خطاها و اشتباهات برخی مؤلفان و مورخان را یادآوری کرده است. [۳۹]
مقدمه جریبی، ص ۴۲ـ۴۳، عبدالعزیز ثعالبی، مقالات فی التّاریخ القدیم، چاپ جلول جریبی، بیروت ۱۹۸۶.
[۴۰]
مقدمه جریبی، ص ۷۶ـ۷۷، عبدالعزیز ثعالبی، مقالات فی التّاریخ القدیم، چاپ جلول جریبی، بیروت ۱۹۸۶.
[۴۱]
مقدمه جریبی، ص ۸۵، عبدالعزیز ثعالبی، مقالات فی التّاریخ القدیم، چاپ جلول جریبی، بیروت ۱۹۸۶.
این کتاب در ۱۳۶۵ ش/ ۱۹۸۶ منتشر شده است. ۳) تونس الشهیده؛ نویسنده در این کتاب، مسائل مربوط به تونس و سلطه استعمار فرانسه و توطئه و جنایات آنها در خصوص ملت تونس را شرح داده است. این کتاب در ۱۳۳۸/۱۹۲۰ به کمک احمد سقا به زبان فرانسه در پاریس منتشر گردید [۴۲]
عبدالعزیز ثعالبی، تونس الشهیده، ج۱، ص۷ـ ۱۱، تعریب حمادی ساحلی، بیروت ۱۹۸۸.
و سالها بعد به عربی ترجمه شد (چاپ اول: ۱۹۸۴).
۴) محاضرات فی تاریخ المذاهب و الادیان، شامل چهار باب به این شرح: ادیان عرب قبل از اسلام؛ ادیان قدیمی ( دین نزد مصریان قدیم، دین زردشت ، دین یونانیها و دین رومیها)؛ ادیان آسمانی ( دین یهود و دین مسیح )؛ دین اسلام ، ظهور اسلام، ایمان ، ارکان دین ( نماز ، زکات ، روزه و حج )، معاملات . این کتاب نخستین بار در ۱۳۶۴ ش/ ۱۹۸۵ در بیروت منتشر شد. ۵) خلفیّات المؤتمر الاسلامی بالقدس، شامل سه باب: باب اول، بررسی زمینه‌ها و دلایل تشکیل کنفرانس اسلامی و افشای دسیسه صهیونیستها برضد آن؛ باب دوم، شامل نامه‌هایی که میان رئیس مجلس اسلامی فلسطین ، دعوت کننده و میزبان کنفرانس و برخی از مدعوین به کنفرانس رد و بدل شده است؛ باب سوم، که از ثعالبی نیست و افزوده دیگران است، به اقدامات و عملکرد دفتر دائمی کنفرانس اسلامی و کمیسیون مقدماتی برگزاری کنفرانس اختصاص دارد [۴۳]
عبدالعزیز ثعالبی، خلفیّات المؤتمر الاسلامی بالقدس، ص۹، ۱۳۵۰ ه / ۱۹۳۱ م، چاپ حمادی ساحلی، بیروت۱۴۰۸.
برخی دیگر از آثار ثعالبی عبارت‌اند از: روح التحرر فی القرآن، تاریخ الدوله الامویّه، تاریخ الهند، الرحله الیمنیه، السیره النبویه، مسأله المَنْبوذین فی الهند، معجز محمد صلی اللّه علیه وآله وسلم. [۴۴]
مقدمه احمدبن میلاد، ص ۷، عبدالعزیز ثعالبی، تاریخ شمال افریقیا: من الفتح الاسلامی الی نهایه الدّوله الاغلبیّه، چاپ احمدبن میلاد و محمد ادریس، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۴۵]
مقدمه احمدبن میلاد، ص ۱۲، عبدالعزیز ثعالبی، تاریخ شمال افریقیا: من الفتح الاسلامی الی نهایه الدّوله الاغلبیّه، چاپ احمدبن میلاد و محمد ادریس، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۴۶]
مقدمه احمدبن میلاد، ص۱۴، عبدالعزیز ثعالبی، تاریخ شمال افریقیا: من الفتح الاسلامی الی نهایه الدّوله الاغلبیّه، چاپ احمدبن میلاد و محمد ادریس، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۴۷]
انور جندی، عبدالعزیز الثعالبی: رائدالحریه و النهضه الاسلامیه، ج۱، ص۱۶۸، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۵ - فهرست منابع(۱) عبدالمجید تراب زمزمی، تونس : فی مواجهه التضلیل، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۸۹. (۲) عبدالعزیز ثعالبی، تاریخ شمال افریقیا: من الفتح الاسلامی الی نهایه الدّوله الاغلبیّه، چاپ احمدبن میلاد و محمد ادریس، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۳) عبدالعزیز ثعالبی، تونس الشهیده، تعریب حمادی ساحلی، بیروت ۱۹۸۸. (۴) عبدالعزیز ثعالبی، خلفیّات المؤتمر الاسلامی بالقدس: ۱۳۵۰ ه / ۱۹۳۱ م، چاپ حمادی ساحلی، بیروت۱۴۰۸. (۵) عبدالعزیز ثعالبی، عبدالعزیز الثعالبی من آثاره و أخباره فی المشرق و المغرب، چاپ صالح خرفی، بیروت ۱۹۹۵. (۶) عبدالعزیز ثعالبی، مقالات فی التّاریخ القدیم، چاپ جلول جریبی، بیروت ۱۹۸۶. (۷) انور جندی، عبدالعزیز الثعالبی: رائدالحریه و النهضه الاسلامیه، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴. (۸) فایز ساره، الاحزاب و الحرکات السیاسیه فی تونس: ۱۹۳۲ـ۱۹۸۴ دمشق ۱۹۸۶. (۹) ماریان کورنون، تاریخ معاصر آفریقا: از جنگ دوم جهانی تا امروز، ترجمه ابراهیم صدقیانی، تهران ۱۳۶۵ ش. (۱۰) محمد مالکی، الحرکات الوطنیّه و الاستعمار فی المغرب العربی، بیروت ۱۹۹۴. (۱۱) آندره میکل، الاسلام و حَضارته، ترجمه زینب عبدالعزیز، صیدا (۱۹۸۱)؛ ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «عبدالعزیز ثعالبی»، شماره۴۲۳۷. رده‌های این صفحه : تراجم | مبارزان سیاسی تونس
|